Palćanski bugari
Predistorija banatskih Bugara određuje, u velikoj meri, proces njihovog formiranja kao posebne zajednice, po naseljavanju Banata pod vlašću Habzburgovske imperije. Zajednicu čine dve grupe Bugara katolika: prva vodi poreklo iz Čiprova i okolnih sela, a druga od pavlićanskih kraj dunavskih sela između Svištova i Nikopolja. Njihov nastanak i istorijska sudbina su povezani sa rasprostiranjem katoličanstva po bugarskim zemljama.
Prvi kontakti Bugara i katoličke crkve datiranju iz vremena širenja hrišćanstva tokom druge polovine IX veka. Prvobitna želja bugarskog vladaoca Borisa I je bila da novu veru primi od rimskog pape, ali usled konkretnih istorijskih događaja, pokrštavanje je obavio carigradski patrijarh tokom 865. godine. U kontekstu borbe između Carigrada i Rima za crkvenu nadmoć u Bugarskoj, kao i zbog napora knjaza da uspostavi bugarsku crkvenu autokefalnost (samostalnost), 866. u zemlju stiže prva papska misija na čelu sa episkopima Formozom Portuenskim i Pavlom Populonskim.
Tokom 1620. se osniva franjevačka provincija sa sedištem u Čiprovcima, koja ima samostalnu ćustendiju, direktno potčinjena Svešteničkoj kongregaciji. Njena delatnost obuhvata ne samo bugarske zemlje, već i teritorije rumunskog kneževstva, Banat i Srbiju. Katolička propaganda oživljava religiju među katolicima u reonu Ciproveca, a pre svega usmerava svoje snage na pokrštavanje Pavlićana u centralnom delu Severne Bugarske.
Pavlićanstvo je socijalno-religiozno učenje i pokret, koji je nikao u drugoj polovini VII veka u pograničnom reonu vizantijske imperije, tačnije na teritorij ama Sirije i Jermenije. Prvi rukovodioc pokreta bio je Konstantin (Silvan), rođen u Jermeniji, koji izjavljuje da je svoju misiju primio od apostola Pavla. Naziv „pavlićani" se javlja u letopisima s početka VIII veka, i proizilazi, najverovatnije, iz imena Pavla Jermenina, koji u to vreme rukovodi i obnavlja pokret. Pavlićanstvo se bazira na krajnjem dualizmu i razvija se kao jeres kojeg se odriče Pravoslavna crkva (njegovih sveštenika, služitelja i obreda). Ideal koji se sledi je uspostavljanje starog Hrišćanstva i njegovih opština, osnovanim na socijalnoj i imovinskoj ravnopravnosti. Istovremeno pavlićanstvo ima borbeni karakter čija je kulminacija u IX veku u istočnim oblastima Vizantije, kada su vršena vojna dejstva Pavlićana i Arapa protiv imperije
.
Misionarska aktivnost privlači katolicizmu veliki deo pavlićanskog stanovništva u selima Petokladenci, Trnovčica, Belene, Oreš i drugim koja se nalaze u Kraj dunavskom rejonu između gradova Svištova i Nikopolja, a kasnije i deo južnih Pavlićana iz sela u okolini Plovdiva.
Kulminacija oslobodilačkih borbi Bugara katolika, u XVII veku, je Čiprovski ustanak. Planuo je na inicijativu čiprovačkih Bugara neposredno po prijemu informacije da je austrijska vojska zauzela Beograd, 6. septembra 1688, i proširio se ne samo na katolike već i na pravoslavna naselja, čak celu severozapadnu Bugarsku. Ustaničko jezgro su čete Čiprovčana, predvođene Georgijem Pejačevičem i Bogadanom Marinovim, kojem se pridružuje odred mađarske konjice na čelu sa Vladislavom Čakijem. Ustanici podižu vojni logor na ravnici Žeravica i dobijaju bitku blizu Kutlovca (Montana). Zbog prekida austrijskih vojnih dejstava protiv Turaka i nekih organizacionih slabosti, ustanak je ugušen od strane vojne sile sastavljene od Turaka i Ugara pod komandom ugarskog aristokrate i turskog saveznika Emeriha Torkolija. Čiprovci i susedna sela podvrgnuta su grabežu i spaljena su, a veliki deo njihovih stanovnika pobijen ili odveden u ropstvo.
Preseljavanje Bugara katolika iz severne Bugarske u Banat je dugotrajan proces, koji se izvršio u dva talasa. Prvi obuhvata naseljavanje iz rejona Čiprovaca, po slomu ustanka iz 1688. godine. Oko 300 preživelih katoličkih porodica prelazi Dunav i prvobitno se naseljava u Kraj ovi,
Druga seoba se odvija u periodu od 1726-1730. i obuhvata, takođe, oko 300 porodica iz pavlićanskih kraj dunavskih sela Oreš, Belene, Trnovčica i Petokladenci.
Prve dve osnovne kolonije banatskih Bugara su Star Bešenov, gde se tokom 1738. preselio najveći broj Pavlićana i Vinga (Terezopolis), gde se tri godine kasnije naseljavaju prevashodno Čiprovčani i deo Pavlićana.
Tokom 1753. i 1777. u Banat pristižu novi doseljenici, Pavlićani, iz sela rejona Nikopolja i Svištova, ukupno oko sto ljudi.
Tako
niču nove kompaktne kolonije Bugara u sledećim banatskim selima:
Modoš 1779. (danas Jaša Tomić), Kanak 1820. (danas Konak),
Barachaza 1820. (danas Stari Lec), Elizenhajm - Eržebetlak 1825.
(danas Belo Blato), Breštja - Breškja i Denta (1842), Bolgartelep -
Telepa 1846. (danas Kolonija Bulgar), Đurđevo 1866. (danas
Skorenovac), Ivanovo 1867, Regendorf 1842. (danas Banatski Dvor).
U vreme naseljavanja Banata broj Čiprovčana i Pavlićana bio je oko 4600 ljudi. Kasnije Mađarske statistike daju, ne uvek potpune i tačne, informacije o broju Bugara: 1880. - 18.298; 1900. - 19.944; 1910. -13.536. Po poslednjem popisu iz 1910. godine, koji očigledno smanjuje brojnost Bugara, njihov raspored po selima je sledeći: Star Bešenov -5.361; Vinga - 2701; Telepa - 714; Breštja - 890; Denta - 370; Modoš -458; Čakova - 82; Deta - 380; Đurđevo - 400; Belo Blato - 312; Lukačfalva (Lukino Selo) - 34; Stari Lec - 92; Kanak - 526; Ivanovo -763; Itvarnok - 93; Režohaza - 1; Vršac - 269; Kovin - 41; Veliki Bečkerek - 243, Velika Kikinda - 73.
Crkva Svetog Vendelina u Ivanovu
Banatski Bugari su se odvojili od bugarske etničke teritorije mnogo pre formiranja moderne bugarske nacije, tokom XIX veka. Pre iseljavanja njihovi preci su već primili katoličanstvo, što ih je razgraničavalo od Bugara pravoslavaca, ali su sačuvali bugarsku etničku identičnost. Ova pojava je kod Čiprovčana mnogo jače izražena nego kod ostalih Bugara, a rezultat je patriotskog obrazovnog i političkog rada bugarskih katoličkih vođa tokom XVII veka. Agrarni karakter zajednice i endogamni brakovi imaju odlučujuću ulogu za njeno samoočuvanje u stranom etničkom okruženju. Novi uslovi u Banatu nalažu suštinske promene u tradicionalnoj kulturi i govoru bugarskih kolonista, ali nisu promenili osnovu njihove etničke identičnosti koja im je, kroz neko vreme, stimulisala bugarsku samosvest. Glavni razlog tome je što su ti uslovi činili pretpostavku za materijalan i duhovni napredak!
Izvor: Magdalena Vasilčin Doža Augustin Kalapiš
Ivanovački zbornik sa istorijom Palčanstva
